İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler

Sözlü Dönemin Özellikleri

Bu döneme ait yazılı eser yok denecek kadar azdır. Bu dönemde Türkler, göçebeliğe dayanan günlük hayatlarında ve özellikle düzenledikleri törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: ölüm töreni) bir araya geldiklerinde “ozan”, “kam” veya “baksı” denilen şairler “kopuz” denilen saz eşliğinde “koşuk”lar ve “sagu”lar söylerlerdi. Bu şiirler (sagu, koşuk, destan) hece ölçüsüyle söylenen ve yarım kafiye kullanılan şiirlerdir.

• Anlatım söze dayanır.
• Düşünce ve hayaller şiirle anlatılmıştır.
• Nazım biçimi dörtlük, vezin hece veznidir.
• Yarım kafiye kullanılmıştır.
• Dil sadedir.
• Bu ürünler düzenlenen törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: ölüm töreni) ortaya çıkmıştır.
• Şiirler kopuz denilen saz eşliğinde söylenir.
• Daha çok somut konular işlenmiştir.
• Kahramanlık, savaşlar, tabiat ve aşk konuları işlenir.
• Şairlere ozan, kam, baksı, oyun, şaman gibi adlar verilir.

a. Koşuk

İslam’dan önce sığır törenlerinde, şölenlerde söylenen aşk, kahramanlık, doğa sevgisi temalı şiirlere koşuk denir. Daha çok lirik, pastoral ve epik özellikler taşıyan bu şiirler belli bir ezgiyle söylenmiş, bu ezginin oluşması için kopuzdan da yararlanılmıştır.

• Hece vezni ve yarım kafiye ile söylenen şiirlerdir.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Bu şiirlerde düz kafiye kullanılır: aaaa, bbba, ccca… (aaab cccb dddb)
• 7’li hece vezniyle söylenirdi.
• Genellikle lirik şiirledir. Bu yüzden Koşukların duygu yönü ağır basar.
• Kopuz eşliğinde söylenir.
• Yiğitlik, aşk, tabiat konularını işler.
• Bu şiirlerin İslâm sonrası halk edebiyatındaki adı koşma özellikle koçaklama ve güzellemedir.

b. Sagu

 

Yuğ törenlerinde ölen kişinin kahramanlıklarını anlatan, onun ölümünden duyulan üzüntüyü dile getiren şiirlerdir. Şekilsel olarak koşuklara benzer.

• Ölen kişinin kahramanlıklarını, başarılarını, erdemlerinin anlatıldığı ölümlerinden duyulan üzüntüyü dile getiren ağıt şiirleridir.
• Koşuk nazım şekliyle söylenir.
• Dörtlükler halinde söylenir.
• 4+3=7’li hece ölçüsüyle yazılır.
• Bu şiirlere İslâm sonrası halk edebiyatında “ağıt”, Divan edebiyatında “mersiye” denir
• Divanu Lûgatit-Türk’teki Alp Er Tunga sagusu bu türün önemli bir örneğidir.
• Sagu söyleyen kişilere sagucu ya da ağıtçı denir.
• Saguda düz kafiye kullanılır: aaaa, bbba, ccca… (aaab cccb dddb)